سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO»
یکی از مهم‌ترین سازمان‌های بین‌المللی در حوزه مالکیت فکری، سازمان جهانی مالکیت فکری «WIPO» است. این سازمان، بر اساس کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری، مصوب چهاردهم جولای ۱۹۶۷ میلادی در اجلاس استکهلم (بازبینی و اصلاح در تاریخ ۲۸ سپتامبر سال ۱۹۷۹)، آغاز به‌کار کرد. در حال حاضر، ۱۹۳ کشور جهان، به عضویت این سازمان در آمده‌اند و معاهدات بین‌المللی زیادی، از جمله پیمان همکاری ثبت اختراع «PCT»، موافقت‌نامه لیسبون و پروتکل مادرید را تحت پوشش خود دارد.
با توجه به اهمیت این سازمان و نقش کلیدی آن در زمینه مالکیت فکری، در مقاله حاضر سعی شده تا مروری اجمالی بر سیر شکل‌گیری و توسعه، اهداف و وظایف و نیز سیاست‌ها و استراتژی‌های اخیر این سازمان داشته باشیم.
تاریخچه شکل‌گیری
اگر تغییر و تحولات حوزه مالکیت فکری در سال‌های میانی دهه ۱۸۸۰ میلادی را به دقت مرور کنیم، به این واقعیت پی می‌بریم که دولت‌ها و سیاست‌گذاران کشورهای مختلف، در راستای محافظت از دارایی‌های فکری، نوعی رویکرد مشارکتی و هماهنگ را در سطح بین‌المللی اتخاذ نمودند. نتیجه این رویکرد، آغاز به کار کنوانسیون‌های پاریس و برن در سال‌های ۱۸۸۳ و ۱۸۸۶ میلادی و در ادامه، توافقنامه مادرید در سال ۱۸۹۱ میلادی بود.
کنوانسیون پاریس که با هدف حمایت از مالکیت صنعتی به تصویب رسید، به‌منظور هماهنگ‌سازی مجمع سالانه و مدیریت امور خود، اداره‌ای بین‌المللی تشکیل داد. چنین رویکردی، در مورد کنوانسیون برن که در زمینه حفاظت از آثار ادبی و هنری فعالیت داشت هم صادق بود. در ادامه، در سال ۱۸۹۳ میلادی، این ایده مطرح شد که هر دو دفتر بین‌المللی فوق، با یکدیگر ادغام شده و وظایف محوله را انجام دهند. به دنبال این تصمیم، دفتر جدید که اصطلاحاً بیرپی «BIRPI» نام گرفت، در برن سوئیس مستقر شد.
پیشرفت و توسعه مفهوم مالکیت فکری در نیمه اول قرن بیستم، موجب شد تا بیرپی نیز با تغییراتی مواجه شود؛ به‌طوری که در سال ۱۹۶۰ میلادی، مشابه با بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی و با هدف نزدیکی به مقر سازمان ملل متحد، به شهر ژنو منتقل شد. یک دهه بعد و در اجلاسی که در استکهلم سوئیس برگزار شد، کنوانسیونی تحت عنوان «تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری»، با هدف هماهنگی بیشتر بین اداره‌های کنوانسیون پاریس و برن و کارآمدسازی بیرپی، به تصویب رسید و بنیان سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) که امروز به صورت گسترده در حوزه مالکیت فکری فعالیت دارد، نهاده شد. بر این اساس، بیرپی به سازمان جهانی مالکیت فکری تغییر نام داد و در سال ۱۹۷۴ میلادی، در یک موافقت‌نامه با سازمان ملل، یکی از ۱۶ سازمان تخصصی وابسته به این نهاد معرفی شد. وایپو، در صدد بهبود فعالیت‌های مرتبط با مالکیت فکری بود و قصد داشت تا با تسهیل انتقال فناوری بین جوامع، توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را موجب گردد. (بنا بر ماده ۲۷ منشور حقوق بشر سازمان ملل در خصوص حق مالکیت فکری، افراد از حقوق و منافع مادی و معنوی حاصل از تولیدات علمی، ادبی و هنری، بهره‌مند می‌گردند. در حقوق مالکیت فکری نیز، مانند دیگر انواع حقوق مالکیت، خالق یا مالک گواهی ثبت اختراع، نشان تجاری و یا حق کپی‌رایت، از منافع دارایی فکری خود بهره‌مند خواهد بود.)
گفتنی است، ریشه‌های ابتدایی شکل‌گیری وایپو، به ده سال پیش از تصویب کنوانسیون پاریس و برگزاری نمایشگاه بین‌المللی اختراعات باز می‌گردد. این نمایشگاه، در سال ۱۸۷۳ میلادی و با هدف ارائه آخرین اختراعات و دستاوردهای فنی، در وین اتریش برگزار گردید و از آنجاکه هیچ‌گونه مقرراتی برای حمایت از اختراعات وجود نداشت، با استقبال شرکت‌های فناور و مخترعین مواجه نشد. همین چالش، موجب شد تا یک دهه بعد، کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی، به تصویب برسد.
اهداف و وظایف
سازمان جهانی مالکیت فکری، در معرفی خود می‌گوید: «وایپو یک انجمن سیاستی جهانی است که در آن، دولت‌ها، سازمان‌های بین‌دولتی، گروه‌های صنعتی و جامعه مدنی، گرد هم آمده‌اند تا مسائل مرتبط با مالکیت فکری را حل کنند. کشورهای عضو و ناظران، به‌طور منظم، در کمیته‌ها و نهادهای تصمیم‌گیری مختلف ملاقات نموده و در راستای مرتفع نمودن چالش‌های این حوزه، قدم بر می‌دارند. آنها به‌منظور ایجاد اطمینان از تطابق و همگامی سیستم بین‌المللی مالکیت فکری با جهان در حال تغییر، در مورد تغییرات و قوانین جدید مورد نیاز مذاکره می‌کنند و البته در کنار همه این‌ها، به هدف اصلی خود که تشویق و ترویج نوآوری و خلاقیت است، ادامه می‌دهند.»
بر اساس ماده ۳ کنوانسیون استکهلم، اهداف این سازمان عبارتند از:
- پیشبرد حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان، از طریق همکاری در میان کشورها و در صورت اقتضا، با همکاری هر سازمان بین‌المللی دیگر؛
- تأمین همکاری‌های اداری میان اتحادیه‌های کنوانسیون پاریس و برن؛
برای دستیابی به این اهداف، در ماده ۴ کنوانسیون استکهلم، مجموعه‌ای از وظایف برای این سازمان پیش‌بینی شده که به شرح زیر می‌باشند:
- ارتقاء و توسعه تدابیر پیش‌بینی شده برای تسهیل حمایت مؤثر از مالکیت فکری در سراسر جهان و هماهنگی قوانین ملی در این زمینه؛
- انجام وظایف اداری مرتبط با اتحادیه پاریس، اتحادیه‌های ویژه‌ای که در رابطه با این اتحادیه تأسیس شده‌اند و اتحادیه برن؛
- قبول یا شرکت در اجرای هرگونه موافقت‌نامه بین‌المللی که به‌منظور بالا بردن حمایت از مالکیت فکری تنظیم شده باشد؛
- تشویق انعقاد قراردادهای بین‌المللی مربوط به ارتقاء حمایت از مالکیت فکری؛
- پیشنهاد همکاری به کشورهایی که خواهان کمک‌های حقوقی و فنی در زمینه مالکیت فکری می‌باشند؛
- جمع‌آوری و انتشار اطلاعات مربوط به حمایت از مالکیت فکری و همچنین انجام و توسعه مطالعات در این زمینه و مبادرت به چاپ نتایج به دست آمده؛
- کمک به ارائه خدماتی که حمایت بین‌المللی از مالکیت فکری را تسهیل نموده و در صورت اقتضا، اقدام به ثبت و انتشار اطلاعات مربوط به آن؛
- انجام هرگونه اقدام مقتضی دیگر.
ساختار سازمان جهانی مالکیت فکری
سازمان جهانی مالکیت فکری، دارای دو رکن اصلی، «مالکیت صنعتی» (پتنت، نشان‌های تجاری و طراحی‌های صنعتی) و «کپی‌رایت» (آثار ادبی، موسیقی، هنری، عکاسی و زمینه‌های صوتی و تصویری) است. ساختار این سازمان، متشکل از موارد زیر می‌باشد:
- «مجمع عمومی»: شامل کلیه کشورهای عضو وایپو و اتحادیه‌های برن و پاریس؛
- «اجلاس»: شامل کلیه کشورهای عضو وایپو، اعم از این‌که عضو اتحادیه‌های برن و پاریس باشند یا نباشند؛
- «کارگروه هماهنگی»: شامل تعداد مشخصی از اعضای وایپو که عضو کارگروه اجرایی اتحادیه‌های پاریس یا برن هستند؛
- «دفتر بین‌المللی»: دبیرخانه سازمان محسوب می‌شود؛
مدیرکل قبلی وایپو، «فرانسیس گری» (Francis Gurry) بود که در اکتبر ۲۰۰۸ میلادی، به این سمت برگزیده شد. وی در سال ۲۰۱۴، برای یک دوره ۶ ساله دیگر نیز در سمت خود ابقاء گردید و بر این اساس، دوره ریاست وی، تا سال ۲۰۲۰ میلادی ادامه داشت. پس از گری، «دارن تانگ» (Daren Tang) سنگاپوری، این سمت را بر عهده گرفت و کار خود را از ابتدای اکتبر سال ۲۰۲۰ میلادی آغاز نمود. آقای تانگ که تا پیش از این، مدیر اجرایی دفتر مالکیت فکری سنگاپور (IPOS) بود، با کسب ۵۵ رأی از کمیته هماهنگی وایپو، خانم «بینینگ وانگ» (Binying Wang) از چین با ۲۸ رأی را شکست داد و به‌عنوان مدیرکل جدید این سازمان معرفی گردید.
استراتژی‌ها و سیاست‌های توسعه‌ای
همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، در حال حاضر ۱۹۳ کشور جهان عضو سازمان جهانی مالکیت فکری می‌باشند. بر اساس اطلاعات مندرج در وب‌سایت این سازمان، کشورهایی که یکی از شرایط زیر را داشته باشند، امکان عضویت در سازمان جهانی مالکیت فکری را خواهند داشت:
- یکی از اعضای کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی یا کنوانسیون برن برای حمایت از آثار هنری و ادبی؛
- هر یک از اعضای سازمان ملل متحد یا یکی از آژانس‌های تخصصی آن و نیز اعضای آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و دادگاه بین‌المللی؛
- دعوت‌شده توسط مجمع عمومی وایپو جهت عضویت در این سازمان؛
یک نکته بسیار جالب در مورد سازمان جهانی مالکیت فکری که آن را از دیگر سازمان‌های زیرمجموعه سازمان ملل متحد متمایز می‌سازد، خودکفایی تقریباً کامل این سازمان از منظر مالی است. برآورد وایپو در برنامه دوسالانه ۱۹-۲۰۱۸ از درآمد خود، بالغ بر ۸۰۰ میلیون فرانک سوئیس بود؛ در حالی‌که بر اساس پیش‌بینی‌ها در آن زمان، هزینه‌های این سازمان در حدود ۷۲۵ میلیون فرانک خواهد بود. گفتنی است که تقریباً ۹۵ درصد از درآمدهای این سازمان، در نتیجه ارائه خدمات به کاربران سیستم‌های بین‌المللی، شامل «PCT» (سیستمی برای ثبت بین‌المللی درخواست پتنت با ۱۵۳ عضو)، «Hague» (سیستمی برای ثبت بین‌المللی طراحی‌های صنعتی با ۷۴ عضو و پوشش ۹۱ کشور) و مادرید (سیستمی برای ثبت و مدیریت نشان‌های تجاری با ۱۰۷ عضو و پوشش ۱۲۳ کشور) می‌باشد.
در آخرین سند استراتژیک وایپو که به تشریح برنامه راهبردی میان‌مدت این سازمان طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ میلادی می‌پردازد، مأموریت اصلی این سازمان، چنین تعریف شده است: «ارتقاء نوآوری و خلاقیت، با هدف توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی تمامی کشورها، از طریق یک سیستم مالکیت فکری بین‌المللی متعادل و مؤثر». در این سند که اصطلاحاً «MTSP» نام دارد، ۹ هدف کلیدی برای فعالیت‌های توسعه‌ای سازمان جهانی مالکیت فکری در نظر گرفته شده که به ترتیب، عبارتند از:
- توسعه و تکامل متعادل چهارچوب نظارتی بین‌المللی برای مالکیت فکری؛
- ارائه خدمات مالکیت فکری در مقیاس جهانی؛
- تسهیل استفاده از دارایی‌های فکری برای اهداف توسعه‌ای؛
- هماهنگی و توسعه زیرساخت‌های مالکیت فکری جهانی؛
- تبدیل شدن به یک مرجع جهانی برای اطلاعات «IP» و تجزیه‌وتحلیل آنها؛
- همکاری بین‌المللی جهت توجه و احترام به دارایی‌های فکری؛
- مسیریابی و آدرس‌دهی «IP» در رابطه با موضوعات و مسائل سیاستی جهان؛
- ایفای نقش رابط و پاسخگویی به اعضاء و تمامی ذینفعان؛
- ارتقاء و بهبود یک ساختار پشتیبانی مالی و اداری کارآمد، جهت اجرای بهتر برنامه‌ها.
تذکر: به روزرسانی آمار در مورخ پنجم فوریه ۲۰۲۱ صورت گرفته و ممکن است در آینده اطلاعات تغییر نماید.
